استاد سیدان:
بعد از این که در جلسه گذشته اعتراف شد بر این که ظواهر آیات و مدارک شرعى اکثراً دلالت بر حرف محدثین دارد، یعنى محشور در قیامت انسان‏ها هستند با ابدان عنصرى مادى؛ و لکن آیات و روایات دیگرى در مقام موجود است که ممکن است مسلک صدرالمتألهین را اثبات کند. که طبعاً به واسطه این گروه از ادله از ظواهر أدله أولیه دست برمى‏داریم و به عبارت دیگر این طائفه توجیه‏کننده و توضیح دهنده طائفه اول باشد. در این جلسه این دسته از مدارک شرعى مورد بررسى قرار مى‏گیرد )براى استفاده حاضریم(.

استاد جوادى:
در مسأله جنت و نار، خداوند سبحان در آیات زیادى آن را معرّفى فرموده با بسیارى از خصوصیات در بعضى از آیات فرموده است جنت و نار براى متّقین و کافرین آماده شده:
»وَ سارِعُوا إلى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُها السَّمواتُ والْأرْضُ اُعِدَّتْ لِلْمُتَّقینْ«.(74)
»إنَّ اللَّهَ أعَدَّ لِلْکافِرینَ عَذاباً مُهِیناً«.(75)
»اُولئِکَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً اَلیما«.(76)
ظاهر این آیات و امثال این آیات این است که جنت، به آن اوصاف، و جهنم، الآن مخلوق است؛ و این ظاهر را روایات تثبیت مى‏کند، مثل روایتى که صدوق‏رحمه الله در توحید و عیون و امالى مسنداً از هروى نقل مى‏کند.
»قلت له: )للرّضاعلیه السلام( یا ابن رسول‏اللَّه‏صلى الله علیه وآله: فأخبرنى عن الجنة والنار. أهما الیوم مخلوقتان؟ فقال: نعم. وإنّ رسول‏اللَّه‏صلى الله علیه وآله قد دخل الجنة ورأى النار لما عُرِجَ به إلى السَّماء. قال: فقلت له؛ إنّ قوماً یقولون: إنَّهُما الیوم مقدّرتان غیر مخلوقتین. فقال‏علیه السلام: ما اولئک منّا ولانحن منهم من أنکر خلق الجنّة و النار کذّب النبىّ‏صلى الله علیه وآله وکذَّبنا ولا من ولایتنا على شى‏ء ویخلد فی نار جهنم. قال اللَّه عزّ و جلّ: »هذِهِ جَهَنَّم الَّتى یُکَذِّبُ بِها الْمُجْرِمُونَ یَطُوفُونَ بَیْنَها وَبَیْنَ حَمیمٍ آنٍ«.(77)
و همچنین روایاتى که دلالت دارد بر این که پیغمبر اکرم‏صلى الله علیه وآله در شب معراج بهشت و جهنّم را دیدند.
و خداى متعال در سوره تکاثر مى‏فرماید:
»کَلاَّ لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیَقینَ لَتَرَوُنَّ الْجَحیمْ«.(78)
اگر علم‏الیقین پیدا کنید جحیم را مى‏بینید.
و جریان حارثه هم مؤید این مطلب است.
بعد از این مرحله ملاحظه مى‏کنیم که خداى متعال بهشت را جزاى نیکوکاران و جهنّم را جزاى بدکاران معرّفى فرموده است.
در مرحله بعد، جزاء را عین عمل معرّفى فرموده است:
»هَلْ تُجْزَونَ اِلاَّ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ«.(79)
بنابراین جزاء متن، عمل انسان است، بالخصوص درباره جهنم چنین است که یک امر قراردادى مثل قوانین جزائى در این عالم نیست و اگر دلیل معتبرى داشته باشیم که اثبات کند ماوراء عمل جزاء دیگرى هم هست، قابل جمع است به این که بگوئیم هم متن عمل جزاء است و هم جزاء دیگرى است از نوع قوانین جزائیه، در هر حال در این که متن عمل جزاء است شکّى نیست.
و نیز ملاحظه مى‏کنیم که خداى سبحان در معرّفى آتش و جهنم فرموده است:
»وَ أمّا القاسِطُونَ فَکانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَباً«.(80)
مواد سوختنى جهنم خود مجرم است.
و نیز آتش گیره )وقود( نیز مجرم است:
»وَقُودُها النَّاسُ وَالحِجارَةُ«.(81)
حجارة همان بتهایى است که مى‏پرستیدند.
بنابراین خود انسان هیزم است که آتش مى‏گیرد و خود آتش‏گیره است. پس خود انسان است که خودش را مى‏سوزاند و مشتعل مى‏کند:
»ثُمَّ فِى النَّارِ یُسْجَرُونْ«.(82)
و از طرفى عمل است که جزاء است.
بنابراین بهشت و جهنم چنین نیست که در اقلیمى از اقالیم جغرافیایى باشد چنانچه بعضى خواسته‏اند این چنین تصور کنند. و گفته‏اند چه اشکالى دارد که در سرزمینى باشد که هنوز کشف نشده است.
بلکه نظام بهشت و جهنم نظامى است اُخروى و آن غیر نظام این دنیاى مادى است، در عین حالى که جسم است چون دیدنى است. ولى با شرایط دنیوى دیده نمى‏شود. این سیر اجمالى بحث و خطوط کلى آن بود.

استاد سیدان:
با توجّه به این که روند مطالب همین باشد )و صرف‏نظر کنیم از بعضى خدشه‏ها( نمى‏توانیم از این مقدمات نتیجه عدم مادیت عالم بعد را بگیریم. فرض مى‏کنیم جزاء عین عمل باشد و انسان هم آتش‏گیره و هم هیزم باشد. بهشت و جهنم الآن موجود و دیده شده باشند. اینها نمى‏تواند اثبات کند که مادى نباشند بلکه ممکن است ماده آثار و خصوصیاتش در شرایطى فرق کند. چنانچه ماده در همین عالم در دو زمان و دو مرحله شرایطش فرق مى‏کند، احکامش مختلف مى‏شود.
و اما خدشه‏هایى که اشاره کردیم این که گفته شد جزاء عین عمل است. آیا به این معنى است که خود عمل متحول مى‏شود به جزاء؟ مثلاً این دو رکعت نماز قصر شده؟ یا این که آن عمل خوب، باعث شده که قصرى به ارادة اللَّه سبحانه ساخته شود؟
البتّه یک نحو ارتباطى بین عمل و جزاء هست و اما عینیت ثابت نیست و در هر حال منافاتى با مادى بودن جزاء ندارد.
و اما این که انسان آتش‏گیره و هیزم است، معنایش این نیست که قبلاً آتشى نباشد بلکه معنایش این است که انسان وسیله شعله‏ور شدن آتش مى‏شود. انسان در آتش مى‏افتد و آن را مشتعل مى‏کند. و آیه:
»کَلاَّ لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیَقینْ«.(83)
را اکثراً طورِ دیگرى تفسیر مى‏کنند )مثلاً: »لو«، براى تمنّى باشد و »لَتَرَوُنَّ الْجَحیمَ«(84) اخبار از آینده محقق الوقوع(.
و دیدن پیغمبر اکرم‏صلى الله علیه وآله بهشت و جهنّم را دلالت بر عدم مادیّت ندارد. ممکن است جسم مادى لطیفى باشد که در شرایط عالم بالا دیده شود و در شرایط خاص زمین دیده نشود. بلکه آثار و خصوصیاتى که براى بهشت و جهنم ذکر مى‏شود مادیّت را تأیید مى‏کند.
استاد جوادى:
مادّه‏اى که در این جا مطرح است نه یک امر عرفى است و نه شرعى، بلکه یک اصطلاح خاص جهان‏بینى است؛ که در علوم عقلى مطرح است. قابل دیدن و لمس کردن نیست صرف الاستعداد است.
ماده‏اى که در علوم تجربى مطرح است قابل تبدّل و تحوّل است. و در شرایط مختلف، مختلف مى‏شود؛ ولى ماده به معناى هیولى را تجربه اثبات نکرده، بلکه عقل اثبات کرده است )یعنى عقل حکم مى‏کند به این که جسم عنصرى این عالم در ذات خود استعداد تحول و تبدّل دارد. مثلاً گوشت که خاک مى‏شود و خاک که تبدیل به گیاه مى‏شود... آن جهت استعداد را هیولى مى‏گویند که علّت قابلى است مضافاً به علّت فاعلى(.
حال اگر جسمى فرض شد که تبدیل شده از یک حقیقت مجرد بود آیا مى‏شود گفت باز این جسم هیولى دارد. چون عمل، که گفتیم تبدیل به جزاء مى‏شود منحصر به صوم و صلاة نیست که یک عمل خارجى و مادى است. بلکه شامل نیّات و اعتقادات نیز مى‏شود. همان کفر و ایمان تبدیل به جزاء مى‏شود، و همچنین اخلاق حسنه و سیّئه که اینها امور مادى نیستند تا بگوییم ممکن است ماده به حسب شرایط آثار و خصوصیاتش فرق کند.
خلاصه ماده‏اى که جهان‏بینى مى‏گوید راهى براى اثباتش در آن عالم نداریم، البتّه اگر کسى بگوید ما اسم هر چه دیده مى‏شود را ماده مى‏گذاریم حرفى نیست؛ اما مسأله جزاء اعمال درباره بهشت دو لسان است و درباره جهنم یک لسان.
درباره بهشت یک لسان این است که عمل صالح تبدیل به بهشت مى‏شود، و لسان دیگر این است که: »وَلَدَیْنا مَزیدٌ«(85) ولى درباره جهنم لسان، لسانِ حصر است: »اِنَّما تُجْزَوْنَ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ«(86) جزاء فقط عمل است، و رابطه تکوینى که مى‏گوییم بین عمل و جزاء هست نه به معناى علّت فاعلى است که علّت فاعلى خداى متعال است؛ بلکه رابطه تکوینى به معناى لیاقت و استعداد است که عمل، تبدیل به جزاء مى‏شود. وقود به معناى خود اشتعال نیست، بلکه به معناى وسیله افروختن است؛ مثل کبریت و انسان هم وقود است و هم حطب. و نتیجه این دو است که »یُسْجَرُونْ« مشتعل مى‏شوند.
نمونه‏اش را در این عالم حضرت امیرعلیه السلام در روایتى بنابر نقل الغدیر بیان فرموده است:
»أنّ رجلاً أتى عثمان بن عفان... و بیده جمجمة انسان میت فقال: إنّکم تزعمون النار یعرض على هذا و أ نّه یعذّب فی القبر و أنا قد وضعت علیها یدى فلا أحسُّ منها حرارة النار فسکت عنه عثمان و أرسل الى علیّ بن أبی‏طالب المرتضى یستحضره، فلمّا أتاه وهو فی ملاء من أصحابه قال للرجل: أعد المسألة فأعادها، ثمّ قال عثمان بن عفّان: أجب الرجل عنها یا أباالحسن! فقال على‏علیه السلام ایتونى بزند و حجر والرجل السائل والناس ینظرون إلیه فأتی بهما فأخذهما وقدَّح منهما النار ثمّ قال للرجل: ضع یدک على الحجر. فوضعها علیه ثمّ قال: ضع یدک على الزند. فوضعها علیه فقال: هل أحسست منهما حرارة النار فبهت الرجل فقال عثمان: لولا علىّ لهلک عثمان«.(87)
و اما آیه »لَتَرَوُنَّ الْجَحِیمْ«(88) ظاهر این است که این جمله جواب »لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیَقِینْ«(89) است و الّا مستلزم حذف و تقدیر دو چیز است، یکى جواب لو و دیگرى قسم، که »لَتَرَوُنَّ« جواب آن است.

استاد سیدان:
درست است که ماده به معناى هیولى یک اصطلاح فلسفى است و در اصطلاح شرع و حدیث نیامده ولى مرکز بحث این است که آیا محشور در عالم بعد، همین انسان موجود در این عالم است، از نظر روح و جسم؛ ولو در شرایط دیگر که واقع شود آثار و خصوصیاتش فرق کند!
یا این که محشور روح است نه با جسم این عالم که از اجزاء این عالم است، بلکه با جسمى که خود نفس آن را ابداع مى‏کند این مقدار که از خصوصیات جنّت و نار گرفته شد نافى و مثبت مطلب نیست. مضافاً به این که بنابر مسلک آخوند که بهشت و جهنم را قائم به نفس انسان مى‏داند بنابراین خلقت قبلى بهشت و جهنم معنى ندارد.
)احتمالاً در این مقام کلماتى در خارج مبحث به مناسباتى رد و بدل شد و آنگاه بحث به این صورت ادامه پیدا کرد.(
استاد جوادى:
فکر مى‏کنم خلاصه آنچه قبلاً صحبت شد این بود که آیات و روایات دلالت دارد بر این که محشور از اجزاء این عالم است و آیات در این باب فراوان است، ولى گفته شد که باید آیات و روایات دیگرى را هم ملاحظه کرد از جمله مسأله جنت و نار بود که همین انسان جنت، و نار آن عالم را تشکیل مى‏دهد و در آن وارد مى‏شود؛ یعنى خود انسان به صورت عمل، و به صورت صفت درمى‏آید.
بنابراین بدن زید مثلاً که به شکل حیوانى خاص است عین صفت حسد است که به صور این بدن درآمده است، بدنى که از صفت تبدیل شده باشد بدن عنصرى مادى نخواهد بود. شخص شهوى به صورت خنزیر درآمده است: »من اشرب فى قلبه الشهوة« یا این که فرموده‏اند:
»عن أبی عبداللَّه‏علیه السلام قال: إنّ اللَّه یحشر الناس على نیّاتهم یوم القیامة.«(90)
آیا این مرحله دقیقترى از معاد نیست؟ و آخوند فرموده است همان معناى اول معاد که عوام، قائلند أسلم از آفات است؛ البتّه معناى أخیر أدق است.

استاد سیدان:
مسأله تجسّم اعمال اگر مؤید نباشد منافاتى با این که محشور از اجزاء این عالم باشد ندارد. چون منظور از تجسّم اعمال این است که در آن عالم صفات به صُوَر مختلفى درمى‏آیند. معنایش این نیست که اجزاء وجودى این عالم در آن جا نباشد. از همین اجزاء دنیوى است که صورت خنزیر و مورچه به او داده مى‏شود.
بنابراین آیات و روایات صریحه بجاى خود باقى است. و على‏فرض که این قبیل مدارک ظهورى هم در مدّعاى آخوند مى‏داشت، نمى‏توانست بر ظهور یا صراحت آیات و روایات مقدم باشد.
و اما مطلب دیگرى که فرموده شد، که آخوند فرموده است؛ رأى اول که همان رأى عوام است، أسلم از آفات است و در عین حال ایشان مسلک دیگر را انتخاب کرده است.
سؤال مى‏شود چگونه ممکن است گفت مسلکى حق و أسلم از آفات است و در عین حال مسلک دیگرى به عنوان مسلک أدق انتخاب شود؟ آیا این جمع بین دو مسلک متضاد نخواهد بود؟!

استاد جوادى:
مراد از تجسّم اعمال این نیست که از گل، صورت خنزیر ساخته شود؛ این صورت عرض است بلکه مراد این است که حقیقتاً انسان، خنزیر مى‏شود انسانى است که خنزیر شده؛ پس انسان در ابحاث معاد نوع الانواع است، جنس است.
خداى سبحان فرموده است:
»اُولئِکَ کَالْاَنْعامِ بَلْ هُمْ أضَلّ«.(91)
لسان بعضى از آیات این است که طایفه‏اى در همین عالم آتش مى‏خورند:
»ما یَأْکُلُونَ فِى بُطُونِهِمْ اِلّا النَّار«.(92)

استاد سیدان:
اگر انسان واقعاً تبدیل به خنزیر مى‏شود پس این صورت براى او عذابى نخواهد بود، پس با تحفظ بر انسانیت پلیدى خنزیر را دارد، و تصور به صورت خنزیر براى او یک نوع عذابى است. ماده‏اى که مى‏شد به صورت انسان درآید )به جهت شباهت روحیه یا عملش با خنزیر( به صورت خنزیر درآمده.
در هر حال منافات با مادیّت ندارد )و ممکن است یک حدّى از نفس خنزیرى در انسان چنینى باشد(.